۷۷۱ گاهنامه باستانی ایران

بابلیان را آغازگر اختر شناسی می دانند. در دوران باستان مصریان نیز در این زمینه پیشرفته بودند و ایرانیان نیز از این دانش بی بهره نبودند. بابلیان و یهودیان ومصریان گاهنامه (تقویم) ماهی (قمری) نگاه می داشتند؛ یعنی براساس ارتباط ماه با زمین. اما ایرانیان تقویم خورشیدی نگاه می داشتند یعنی براساس ارتباط خورشید با زمین. برای سال در اوستا دو واژه به کار رفته است. نخست یار yare که در آلمانی وانگلیسی yehr وyear  گویند. واژه ی یایرئیریه صفت است به معنی فصل و سالی، همین واژه است که در اوستا برای گهنبار و یا همان جشن های شش گانه ی سال به کار می رود و واژه دوم سرذ sereza که در پهلوی سل sal و در فارسی سال گویند واژه سرت sareta که در پهلوی سرت و در فارسی سرد گویند از ریشه ی واژه ی سرذ می باشد.
سال به 12 ماه بخش می شود. ماه در اوستا ماونگه mavangah  نامیده می شود که هم نام ستاره ای نامدار است و هم نام بخشی از سال و هر ماه به سی روز بخش می شود. روز در اوستا ازن azan یا اینayan=ayah= ایر ayar  در برابر شب که در اوستا خشپن khashpan  نامیده می شود. واژه روز در فارسی و روچ rauch  در پارسی هخامنشی و رئوچه raochah  در اوستا یکی است اما در پارسی هخامنشی و اوستا به معنای فروغ و روشناست.
به این ترتیب سال 360 روز می شود و آغاز سال بعد هر سال 5 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و  46 ثانیه دیرتر انجام می شد. برای رفع این مشکل هخامنشیان هر شش سال یک ماه به سالشان می افزودند. سال هخامنشی از ماه باگ یادی bagyadi آغاز می شد. باگ یادی از باگ=بغ (خداوند) و از ریشه واژه ی ید=یز  yaza (ستایش) که روی هم ماه ستایش خداوند می شود. می دانیم که جشن مهرگان که ایزد مهر به نام اوست در سنگ نوشته های میخی هخامنشیان "بغ مهر" نامیده می شود. گاهنامه اوستایی ظاهرا در اواخر پادشاهی داریوش بزرگ در میان سال های 493و 486 پیش از میلاد مسیح رواج یافته و معمول شده باشد و معمول شدن جشن نوروز به جای جشن باگ یادی (مهرگان) نیز از همان عهد است. از ماه های هخامنشی 9 ماه در دست است که در سنگ نوشته بهستان توسط داریوش به یادگار مانده است.
اشکانیان هم همان گاهنامه هخامنشیان را دنبال کردند. ساسانیان 12ماه و هر ماه 30 روز در سال را حفظ کرده و برای هر روز نامی معین کردند. همچنین 5 روز هم به آخر سال افزودند و به نام نسکهای گاتهای مقدس نام گزاری کردند. به این ترتیب سال ساسانی 365 روز شد. و برای جبران 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه در آغاز سده ششم میلادی روش بهیزک(کبیسه) را انتخاب کردند. یعنی هر چهار سال یک روز به سال می افزودند و به آنروز نام اورداد avardato یعنی روز افزوده خداداد می نامیدند. در زمان سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی آخرین اصلاح گاهنامه (تقویم) ایرانی، در سال467 هجری قمری، توسط گروهی از بزرگ ترین اختر شناسان آن روزگار، به همت خواجه نظام الملک طوسی و به سرپرستی دانشمند و منجم بزرگ کشورمان حکیم عمر خیام نیشابوری صورت گرفت و به نام گاهنامه (تقویم) جلالی خورشیدی نام گذاری شد.
در سال 1304 رضا شاه دستور داد که گاهنامه خورشیدی که از رواج افتاده بود، جای گزین گاهنامه قمری شود و مبدا تاریخ را نیز از زمان هجرت پیامبر اسلام نهادند.

1-  فروردین: ماه فره وشی ها وروان های پاسدارو پیشرفت دهنده.
2-   اردیبهشت: ماه راستی ها ودادگری ها
3-   خرداد: ماه خودشناسی و رسایی ها
4-   تیر: ماه برکت وفراوانی
5-   امرداد: ماه بی مرگی وجاودانی ها
6-   شهریور: ماه نیروی سازنده وبرگزیده ها
7-   مهر: ماه دوستی وپیمان
8-   آبان: ماه آب ها
9-   آذر: ماه آتش وفروغ پاکی
10- دی: ماه دهش ، دادار
11- بهمن: ماه خرد ،منش نیک 
12- اسفند: ماه مهروآرامش افزاینده

گفته شد که هر یک از ماه ها بی کم وبیش دارای 30 روز بوده اند که هر روز نام ویژه ای داشته است. در جدول زیر نام روزها به زبان پهلوی (فارسی میانه دوره ساسانی)، اوستایی ، آوانوشت به لاتین و معنای کله آمده است:

      نام روز به پهلوی          نام اوستایی                 آوانوشت                 معنای روزها1       هرمزد                         اهورمزد                    ahuramazada                 خدای جان وخرد
2       بهمن                          وهومنه                          vohomana                 منش (اندیشه) نیک
3       اردی بهشت                اشه وهیشته          asha vahishta                 راه راستی دادگری
4       شهریور                       خشثروئیریه       khashasra vairiya                  توان برگزیده وسازنده
5       اسفندارمذ                  سپنت آرمئیتی      sepanta armaiti                 مهر وآرایش افزاینده
6       خرداد                          هئوروتات                       haurotata                  رسایی وخود شناسی
7       امرداد                          امرتات                            ameratat                  بی مرگی وجاودانی
8       دی به آذر                    دئوش                                   daush                  آفریدگار
9       آذر                               آتر                                          atar                  آتش وفروغ 
10     آبان                              اپم                                       apam                  آب ها
11     خیر(خورخورشید)         هورخش                haurakhashasa                 خورشید
12     ماه                              ماونگه                           mavangha                 ماه
13     تیر                               تیشتریه                         tishtariya                 ستاره باران
14     گوش                            گئوش                                 geush                  گیتی
15     دی به مهر                                                                                         دی: نام دیگر اهورمزد
16     مهر                              میثر                                     misra                  پیمان ودوستی
17     سروش                        سرئوش                         seraosha                 وجدان وپیام آوردین
18     رشن                            رشنو                                rashnu                  دادگری
19     فروردین                        فره وشی                    farahvashi                 روان پاسدار ، پیشرفت
20     ورهرام                         ورثرغن                     veresraghna                  پیروزی
21     رام                               رامن                                  raman                   صلح و آشتی
22     باد                                 وات                                     vata                   باد ، هوا
23     دی به دین                                                                                          دی: نام دیگر اهورمزد
24     دین                               دئنا                                   daena                   دین
25     ارد(ارت)                        اشی ونگهوهی      ashivangvuhi                   برکت وداده اهورایی
26     اشتاد(ارشتاد)              ارشتات                             arshtat                   کار ،داد ، راستی
27     آسمان                          اسمن                               asman                   آسمان
28     زامیاد(زامیات)               زم                                         zam                   زمین
29     مانتره سپنت               منثر سپنت        mansra sepanta                   سخن اندیشه زا، نماز، گفتارنیک
30     انارام(انغران)                 انغرنه رئوچاو     anghara raochav                  روشنایی بی پایان

می بینید که روز 1 و 8 و 15 و 23 به نام اهورامزدا  نامگذاری شده است که شاید نزدیک ترین شکل به هفته دین های سامی باشد. گفتیم هر سال به 12 ماه و هر ماه 30 روز که 360 روز می شود و سال خورشیدی 365 روز است که نام 5 روز بیرون سال اوستایی را پنجه دزدیده شده می نامند.
اما نام این پنج روز که در گاهنامه اوستایی بیرون از ماه ها  آمده است این چنین است:
          نام روز به پهلوی     نام به اوستایی       آوانوشت اوستایی    برگرفته از1        اهونودگاه                  اهون ویتی                  ahuna vaiti                   نخستین بخش گاثا اشو زرتشت
2        اشتودگاه                  اوشت ویتی                 ushto vaiti                   دومین بخش گاثا اشو زرتشت
3        سپنتمدگاه               سپنتا مینو             sepanta maino                   سومین بخش گاثا اشوزرتشت
4       وهوخشثرگاه             وهوخشثر              vohukhshasra                   چهارمین بخش گاثا اشو زرتشت
5       وهشتواشت             وهیشتوای               vohishtoishti                    پنجمین بخش گاثا اشو زرتشت 

 نام روز بهیزک (کبیسه) همانطور که گفتیم اورداد avardato به معنای روز افزوده خداداد است. در گاهنامه خورشیدی کنونی 5 روز آخر سال و روز 30 اسفند به ابتدای سال آمده و شش ماه نخست سال 31 روزه شده است؛ که روز 31 فروردین در گاهنامه باستانی ایران، روز اول اردی بهشتبوده و به این ترتیب با افزوده شدن 5 روز دیگر می بینیم که اول مهر امروزی  7 مهر زرتشتی است.

جدول نام روزهای هر ماه در گاهشماری ایرانی

مانـَک	اوستایی	پهلوی	پارسی	‹
هستی بخش بزرگ دانا	اهورامزدا	اورمزد	هرمَزد	1
اندیشه نیک	وهومنه	وهومن	بهمن	2
بهترین راستی و پاکی	اشاوهیشتا	ارتاوهیشتا	اردیبهشت	3
شهریاری نیرومند	کشتریا وریا - خشترا وئیریه	شهریور	شهریور	4
فروتنی و مهرپاک	سپنتا آرمئیتی	سپندارمت	سپندارمذ	5
تندرستی و رسایی	هئوروتات	خردات	خورداد  - خرداد	6
بی مرگی ، جاودانی	آمرتات	امرتات	امرداد	7
آفریدگار	دزوه - دثوش	دزو ، دذوپت آتور	دی ، دی بآذر	8
آتش ، فروغ	اتر- آثرآت	اتور	آذر	9
آبها ، هنگام آب	اپم	آبان	آبان	10
آفتاب ، خورشید	هورخشئیت	خورشیت	خور - خیر - خورشید	11
ماه	ماونگه	ماه - ماذ	ماه	12
ستاره تیر یا تیشتر ، ستاره باران	تیشتریه	تیر- تیشتر	تیر	13
جهان ، زندگی هستی - گیتی	گئوش	گوش	گوش	14
آفریدگار	دزوه - دثوش	دذو ، دذوپت میتر	دی ، دی بمهر	15
دوستی ، پیمان	میثر	میتر	مهر	16
فرمانبرداری	سرئوش	سروش	سروش‌	17
دادگری	رشنو	رشن	رشن	18
فروهر ، نیروی پیشرفت	فره وشی	فرورتین	فروردین	19
پیروزی	ورثرغن	واهرام	ورهرام	20
رامش ، شادمانی	رامن	رام - رامشن	رام	21
باد  - هوا	واته	وات	باد	22
آفریدگار	دزوه - دثوش	دذو ، دذوپت دپن	دی ، دی بدین	23
بینش درونی - وجدان	دئنا	دین	دین	24
خوشبختی ، دارائی و خواسته	اشی - ونگوهی	ارت	ارد	25
راستی	ارشتاد	اشتات	اشتاد	26
آسمان	آسمن	آسیمان	آسمان	27
زمین	زام	زمامیات - زامدات	زامیاد  - زمی  - زمامیاد	28
گفتار پاک	منتره سپنت	امهراسپنت	مانتره سپند - ماراسپند - مهرسپند	29
فروغ و روشنایی بی پایان	انغره - رئوچه	انیران	انارم - انیران	30
			روز زیادی	31